JANUSZ KORCZAK
Janusz Korczak urodził się 22 lipca 1878 w Warszawie. Naprawdę nazywał się Henryk Goldszmit, a w zasadzie Hersz Goldszmit, bo takie imię syn Cecylii z domu Gębickiej i Józefa Goldszmita otrzymał w urzędzie. Było to zgodne z żydowską tradycją, nakazującą żeby chłopiec otrzymał imię po dziadku.
Janusz Korczak to pseudonim literacki. W 1898 roku młody Henryk Goldszmit wysyła na konkurs literacki ogłoszony przez Ignacego Paderewskiego dwie sztuki. Jedną podpisuje Janasz Korczak, drugą po prostu Janusz. W marcu 1898 wyróżnienie na konkursie otrzyma autor sztuki “Którędy?” – Janasz Korczak, mniej więcej rok później ustali się ostatecznie pseudonim, który wszyscy dziś tak dobrze znamy. Henryk Goldszmit był już wtedy studentem medycyny na Uniwersytecie Cesarskim oraz aspirującym pisarzem. Już wtedy Korczak jest nie tylko literatem, ale również publicystą. W 1896 roku, jeszcze jako gimnazjalista zaczyna publikować w czasopiśmie humorystycznym “Kolce”. W 1901 roku jako dodatki do pisma “Czytelnia dla wszystkich” zaczyna ukazywać się w odcinkach jego pierwszą powieść “Dzieci ulicy”. Od 1904 roku w innym, o wiele bardziej prestiżowym piśmie “Głos”, zaczyna ukazywać się “Dziecko salonu” – powieść już dojrzałego pisarza, która do dzisiaj pozostaje dziełem wybitnym. Janusz Korczak od dziecka pochłaniał wielkie ilości książek, jako chłopak czytał Kraszewskiego, Goethego, Victora Hugo, Zapolską, Sienkiewicza. Dochodzą do tego potem dzieła pedagogiczne i medyczne. Mimo że w 1898 roku Korczak wybrał studia medyczne, a po latach został lekarzem, na zawsze pozostał pisarzem, pilnował przy tym, żeby jego słowo stało się czynem, miało wpływ na świat, zmieniało go. W czerwcu 1905 roku Korczak zostaje zmobilizowany w ramach jednej z ostatnich branek do wojska carskiego, kiedy wojna jest już praktycznie przegrana. Po długiej podróży trafia do Harbina w Mandżurii, przy granicy chińskiej. Pracuje tam jako lekarz wojskowy w wagonach transportowych przerobionych na lazarety. Ale nawet na wojnie Korczak nigdy nie przestaje być sobą: zawsze wyczulony na sytuację dziecka wspominał potem, jak w chińskiej wiosce odkupił od sadystycznego chińskiego nauczyciela linię do bicia – w Domu Sierot służyła potem dzieciom do gry w palanta. Do Polski wraca dopiero pod koniec marca 1906 roku. W czasie I wojny światowej Korczak pełni funkcję młodszego ordynatora lazaretu dywizyjnego w armii rosyjskiej. Do Warszawy Korczak powróci dopiero po czterech latach w 1918 roku, po zakończeniu I wojny światowej. Zimą 1920 roku Korczak oddelegowany jako lekarz wojskowy (jest to czas wojny polsko-bolszewickiej 1919-21) do szpitala epidemiologicznego na Kamionku zaraża się tyfusem, w domu opiekuje się nim ukochana matka, która zaraziwszy się od syna umiera. Korczak zdrowieje.
Nowy rozdział w życiu Korczaka pedagoga zaczyna się 14 czerwca 1911 roku, kiedy to dzięki staraniom Towarzystwa “Pomoc dla Sierot”, w którego zarządzie działał Korczak, przy ulicy Krochmalnej 92 położono kamień węgielny pod budowę Domu Sierot. Budynek otwarto 7 października 1912 roku. Od tego momentu przez następne 30 lat Korczak wraz ze Stefanią Wilczyńską poświęci się prowadzeniu Domu Sierot. Ponad rok po wybuchu II wojny, na początku listopada 1940 roku po utworzeniu getta Janusz Korczak z panią Stefą i wychowankami muszą opuścić Krochmalną, która znajdowała się teraz poza gettem, i przenieść się do budynku Państwowej Szkoły Handlowej Męskiej przy ul. Chłodnej 33. Rok później pod koniec października 1941 na skutek kolejnej zmiany granic „dzielnicy zamkniętej” Dom Sierot przenosi się znowu – tym razem do budynku przy Siennej 16/Śliskiej 9, a więc niedaleko Szpitala Bersonów, w którym w dużym stopniu upłynęła młodość Korczaka.
Jednak Dom Sierot i Nasz Dom nie wyczerpują wszystkich domów opieki, z którymi zawodowo związany był Korczak. Lista ta będzie niepełna bez wspomnienia o ostatnim wychowawczym doświadczeniu w życiu Korczaka. 9 lutego 1942 roku – a więc na kilka miesięcy przed śmiercią – Korczak składa podanie o objęcie posady wychowawcy w Głównym Domu Schronienia przy ulicy Dzielnej 39. W tym okresie było to prawdziwe piekło na ziemi, nawet w getcie owiane ponurą legendą – miejsce, do którego zwoziło się osierocone dzieci z całej zamkniętej dzielnicy, gdzie rolę opiekunów pełniły podejrzane typy, gdzie codziennie w katastrofalnych warunkach dziesiątkami umierały malutkie dzieci, a dla tych które jeszcze żyły nie było żadnej nadziei. Nawet w tym czasie, w tym infernalnym “domu przedpogrzebowym” Korczak wierzył, że można coś zmienić, coś jeszcze zrobić.
Janusz Korczak został wyrzucony przez Niemców z warszawskiego getta 5 sierpnia 1942. Stanął na czele 200 podopiecznych z domu sierot, którzy zostali skierowani do punktu przeładunkowego na ulicy Stawki. Następnego dnia wszyscy zginęli w krematoriach obozu koncentracyjnego w Treblince. Choć proponowano mu uwolnienie i możliwość osobistego ratunku, nie opuścił swoich podopiecznych. Złożył ofiarę z własnego życia.
IRENA SENDLER
Irena Stanisława Sendler z domu Krzyżanowska, ps. „Jolanta”. Urodziła się 15 lutego 1910 w Warszawie, zmarła 12 maja 2008 w Warszawie. Polska działaczka społeczna i charytatywna, członkini PPS, w czasie II wojny światowej kierowniczka referatu dziecięcego Rady Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu na Kraj („Żegoty”). Sprawiedliwa wśród Narodów Świata, dama Orderu Orła Białego i Orderu Uśmiechu.
Irena Sendler była jedynaczką. W wieku dwóch lat zachorowała na koklusz, co skłoniło rodziców Stanisława i Janinę Krzyżanowskich do przeprowadzenia się z Warszawy do podmiejskiego uzdrowiska Otwocka. Tam jej ojciec rozpoczął prywatną praktykę, lecząc głównie biedotę żydowską oraz chłopów. Później prowadził tam sanatorium przeciwgruźlicze. Był zaangażowany w działalność społeczną. Atmosfera domu rodzinnego miała duży wpływ na działalność Ireny Sendler w czasie II wojny światowej. W Otwocku, bawiąc się z żydowskimi rówieśnikami, nauczyła się języka jidysz. Odwiedzała również Tarczyn, gdzie mieszkali jej dziadkowie ze strony ojca. W 1917 Stanisław Krzyżanowski zmarł na tyfus plamisty, którym zaraził się od swoich pacjentów. W 1920 Janina Krzyżanowska przeprowadziła się z córką do Tarczyna, a następnie do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie mieszkała jej rodzina. Po zdaniu egzaminów Irena rozpoczęła naukę w trzeciej klasie Gimnazjum Heleny Trzcińskiej. W szkole średniej działała w harcerstwie. Tam poznała swego przyszłego pierwszego męża, Mieczysława Sendlera.
W 1927, po zdaniu matury, wyjechała do Warszawy. W stolicy rozpoczęła studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po dwóch latach przeniosła się na Wydział Humanistyczny i rozpoczęła studia o specjalności polonistyka. Odbyła praktykę pedagogiczną w filii Domu Sierot Janusza Korczaka „Różyczka” w Wawrze. Przerwała studia w 1932 i wznowiła je, nie rezygnując z pracy zawodowej, w 1937. W latach 1928–1932 należała do lewicowego Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. W czasie zajść antysemickich, do których w latach 30. dochodziło na Uniwersytecie Warszawskim, stawała w obronie swoich żydowskich koleżanek. Po wydaniu w październiku 1937 przez rektora Włodzimierza Antoniewicza zarządzenia wprowadzającego „getto ławkowe” siadała z Żydami w czasie zajęć. Stała się przez to celem ataków ze strony studentów należących do ONR. Przygotowywała pracę magisterską u Wacława Borowego pt. „Dziesięciolecie twórczości Elizy Orzeszkowej”. W czerwcu 1939 uzyskała absolutorium. Złożyła pracę magisterską, ale nie przystąpiła do egzaminu magisterskiego (prawdopodobnie zamierzała go zdać jesienią 1939).
W 1932 podjęła pracę w Sekcji Opieki nad Matką i Dzieckiem Obywatelskiego Komitetu Pomocy Społecznej Wolnej Wszechnicy Polskiej, kierowanej przez Helenę Radlińską. Poradnia m.in. zapewniała opiekę prawną matkom z nieślubnymi dziećmi, przyznawała bezpłatne obiady, mleko dla dzieci oraz wyszukiwała lekarzy gotowych leczyć kobiety za darmo. W 1934 Irena Sendler opublikowała dwa teksty: „O dziecko nieślubne” i „Matka nieślubna w poradni prawniczej”. Pracowała także w Poradni Prawnej Komitetu, której pracownicy m.in. bronili bezrobotnych przed eksmisjami. W 1935 instytucja została rozwiązana, a większość jej pracowników zatrudniona w Zarządzie Miejskim m.st. Warszawy. Irena Sendler trafiła do Wydziału Opieki Społecznej i Zdrowia Publicznego. Jako urzędniczka magistratu pracowała m.in. w VI Ośrodku Opieki i Zdrowia przy ul. Siedzibnej 25 (tam opiekowała się m.in. mieszkańcami osiedla dla bezrobotnych i bezdomnych na Annopolu), a później w siedzibie Wydziału przy ul. Złotej 74, gdzie zajmowała się szkoleniami. Zajmowała stanowiska opiekunki terenowej, referentki społecznej, a następnie kierowniczki Referatu do Walki z Włóczęgostwem, Żebractwem i Prostytucją. Po wyjściu za mąż w 1931 r. zamieszkała wraz mężem Mieczysławem Sendler przy ul. Lipowej 8/10 m. 3. Później Sendlerowie przeprowadzili się na Wolę.
Zmobilizowany w sierpniu 1939 mąż Ireny Sendler, oficer Wojska Polskiego, dostał się do niewoli podczas kampanii wrześniowej i trafił do Oflagu II C Woldenberg, gdzie przebywał do końca wojny. W czasie okupacji niemieckiej Irena Sendler była zatrudniona jako opiekunka społeczna w Referacie Opieki Otwartej w Wydziale Opieki i Zdrowia Zarządu Miejskiego w Warszawie. Ukończyła także kurs pielęgniarski Polskiego Czerwonego Krzyża. W październiku 1939 władze niemieckie zakazały Zarządowi Miejskiemu udzielania jakiejkolwiek pomocy ludności żydowskiej. Pomimo tych zarządzeń grupa pracowników miejskiej pomocy społecznej zorganizowana przez Irenę Sendler w dalszym ciągu pomagała Żydom. Grupa ta liczyła początkowo pięć, a później dziesięć osób, w większości kobiet. Udzielanie pomocy Żydom stało się niezwykle trudne po utworzeniu w październiku 1940 getta i odizolowaniu go miesiąc później od reszty miasta. W 1940 uczestniczyła w akcji dożywiania i pomocy dla polskich żołnierzy chorych na gruźlicę, których odsyłano do Warszawy z niemieckich obozów jenieckich i umieszczano w Szpitalu Ujazdowskim.
Nie chcąc tracić kontaktu ze swoimi żydowskimi podopiecznymi, zdobyła w dyrekcji Miejskich Zakładów Sanitarnych dla siebie i koleżanki (Ireny Schultz) legitymacje pracowników kolumny sanitarnej zwalczającej choroby zakaźne w getcie. Przepustka umożliwiała wchodzenie i swobodne poruszanie się po getcie do stycznia 1943. Irena Sendler nosiła tam żywność, odzież, pieniądze i lekarstwa, m.in. razem z Ireną Schultz przeniosły do dzielnicy zamkniętej szczepionki Weigla na tyfus plamisty. Wchodziła do getta nawet 2–3 razy dziennie (aby nie wzbudzać podejrzeń wartowników – przez różne bramy). Chcąc wyrazić solidarność z jego mieszkańcami, w getcie wkładała opaskę z Gwiazdą Dawida. Dzięki temu nie zwracała również na siebie uwagi i unikała legitymowania. Została koordynatorką i najbardziej aktywną uczestniczką akcji objęcia żydowskich dzieci działaniami prowadzonymi przez Referat Opieki Zamkniętej nad Dziećmi i Młodzieżą Wydziału Opieki i Zdrowia, polegających na kierowaniu bezdomnych dzieci do zakładów opiekuńczych. W tym celu przygotowywano fałszywe wywiady środowiskowe, zmieniając żydowskim dzieciom życiorysy. To pozwalało na kierowanie ich do zakładów opiekuńczych jako polskich sierot na podstawie oficjalnych skierowań podpisywanych przez kierownika Referatu Opieki nad Dzieckiem Jana Dobraczyńskiego.
Dzieci z getta wyprowadzano m.in. przez gmach Sądów Grodzkich przy ul. Leszno 53/55 i remizę tramwajową „Muranów”. Niemowlęta usypiano i wywożono w skrzynkach i workach karetką Miejskich Zakładów Sanitarnych. Wykorzystywano także tramwaje przejeżdżające przez getto, wozy strażackie, przejścia przez piwnice domów graniczących z budynkami po „aryjskiej” stronie oraz kanały. Irena Sendler i jej współpracownicy pomagali także w ucieczkach z getta osobom dorosłym. W sierpniu 1942 Irena Sendler była świadkiem pochodu dzieci i Janusza Korczaka na Umschlagplatz, co określiła jako jedno z najdramatyczniejszych przeżyć w czasie wojny. W listopadzie 1942 nawiązała kontakt z tworzoną Radą Pomocy Żydom „Żegota”, zgłaszając do współpracy działającą w konspiracji grupę pracowników Wydziału Opieki i Zdrowia. Po zaangażowaniu się w prace „Żegoty”, Irena Sendler miała pod swoją opieką 8–10 mieszkań, w których ukrywali się Żydzi. We wrześniu 1943 został faktycznym, a od października również nominalnym kierownikiem referatu dziecięcego „Żegoty”. Tę funkcję pełniła do końca okupacji. Jego głównym zadaniem było umieszczanie oddzielonych od rodziców lub osieroconych żydowskich dzieci w klasztorach, przytułkach, zakładach opiekuńczych i wychowawczych oraz polskich rodzinach, dostarczanie dzieciom fałszywych metryk urodzenia, a także świadczenie na ich rzecz stałej pomocy finansowej, materialnej i lekarskiej. Jako kierowniczka Irena Sendler prowadziła zaszyfrowaną kartotekę dzieci oraz dorosłych objętych pomocą „Żegoty”.
Została aresztowana przez Gestapo nad ranem 21 października (według innych źródeł – 18 października) 1943 w swoim mieszkaniu przy ul. Ludwiki 6 m. 82. Jej nazwisko wydała Niemcom aresztowana właścicielka pralni, w której znajdował się jeden z punktów konspiracyjnych spotkań. Podczas rewizji Niemcy nie znaleźli kartoteki uratowanych dzieci. Została osadzona na oddziale kobiecym Pawiaka (Serbii). Była przesłuchiwana i torturowana w siedzibie Gestapo przy alei Szucha. „Żegota” zdołała ją uratować, wpłacając wysoką łapówkę, dzięki której 13 listopada 1943 została wyprowadzona z gmachu w alei Szucha 25 przez jednego z gestapowców i puszczona wolno. Po uwolnieniu kontynuowała konspiracyjną działalność w „Żegocie”, która dostarczyła jej fałszywe dokumenty na nazwisko Klara Dąbrowska.
Krótko przed wybuchem powstania warszawskiego, wraz z Jadwigą Piotrowską zakopała zaszyfrowaną kartotekę „Żegoty” w dwóch butelkach w ogrodzie domu Piotrowskiej przy ul. Lekarskiej 9 pod jabłonią. Wybuch powstania zastał ją na Mokotowie. Ponieważ ukończyła sześciomiesięczny kurs PCK dla pielęgniarek, została sanitariuszką w powstańczym punkcie sanitarnym przy ul. Łowickiej 51. Po zajęciu tej części dzielnicy przez Niemców Powstańczy Punkt Ratowniczo-Sanitarny wraz z kilkudziesięcioosobową grupą ludności cywilnej został przeniesiony do budynku SGGW przy ul. Rakowieckiej i na ul. Fałata 4. W czasie wypędzania ludności z Mokotowa, 14 września 1944, dzięki przekupieniu niemieckich konwojentów, ranni i chorzy zamiast na Dworzec Zachodni trafili na Okęcie. Tam Irena Sendler uczestniczyła w tworzeniu szpitala (późniejszy Szpital Czerwonego Krzyża nr 2), w którym została pielęgniarką, a następnie siostrą oddziałową. Po wyzwoleniu lewobrzeżnej części miasta lewobrzeżnej części miasta w styczniu 1945 szpital został przekształcony w Dom Dziecka Warszawy.
Według powojennych relacji, w wyniku działań „Żegoty” i współpracujących z nią organizacji podjęto próbę uratowania ok. 2500 żydowskich dzieci. Lista żydowskich dzieci objętych ewidencją „Żegoty” prowadzona przez Irenę Sendler zachowała się w ok. 75%. W 1945 została wykopana i po przepisaniu przekazana ją Adolfowi Bermanowi. To pozwoliło Centralnemu Komitetowi Żydów Polskich na połączenie dzieci z ocalałymi z Holocaustu rodzicami, ich krewnymi lub umieszczenie ich w ośrodkach prowadzonych przez Komitet. Stamtąd wiele z nich wyjechało później do Palestyny i Izraela. Irena Sendler nigdy nie wskazała konkretnej liczby dzieci, które uratowała. Twierdziła, że było ich za mało i że w czasie wojny można było ocalić więcej Żydów.
W marcu 1945 Jerzy Albrecht zaproponował Irenie Sendler pracę na stanowisku zastępcy naczelnika Wydziału Opieki Społecznej Zarządu m.st. Warszawy. W zniszczonym mieście organizowała od podstaw domy dziecka, domy starców, a także dom opieki w Henrykowie dla tzw. „gruzinek”. Na stanowisku naczelnika Wydziału Opieki Społecznej pracowała do marca 1950. W latach 1950–1952 była kierownikiem Wydziału Opieki w Związku Inwalidów, a następnie: instruktorem Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy (1953–1954), zastępczynią dyrektora w Państwowej Szkole Położnych (1954–1955) i zastępczynią dyrektora Państwowej Szkoły Laborantów (1955–1958). W latach 1958–1962 była dyrektorem Departamentu Średnich Szkół Medycznych w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej. Od 1962 pracowała na stanowisku zastępczyni dyrektora Państwowej Szkoły Techników Dentystycznych. Przeszła na emeryturę w 1967. Pracowała jeszcze, w ograniczonym wymiarze godzin, do 1984 w bibliotece Medycznej Szkoły Pomaturalnej.
Po wojnie była wielokrotnie przesłuchiwana przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Była oskarżana m.in. o zatrudnianie członków Armii Krajowej. W 1949 po przesłuchaniach straciła syna (urodził się przedwcześnie i po 11 dniach zmarł). Nie została aresztowana dzięki interwencji jednej z uratowanych kobiet (Irena Majewska), która po wojnie wyszła za mąż za szefa stołecznego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W 1948 znalazła się w gronie założycieli Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem. Przez dwie kadencje była radną Rady Narodowej m.st. Warszawy, w tym w latach 1950–1956 przewodniczącą Komisji Zdrowia. Była także członkinią zarządu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i członkinią komisji rewizyjnej Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża. Należała do Towarzystwa Szkoły Świeckiej oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego. W 1980 zapisała się do NSZZ „Solidarność”. Była członkinią Stowarzyszenia przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii „Otwarta Rzeczpospolita” od początku istnienia tej organizacji.
W 1965 otrzymała tytuł Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata. W latach 70. chciała odwiedzić Izrael, aby zgodnie z tradycją posadzić swoje drzewko w alei Sprawiedliwych w Jad Waszem w Jerozolimie. Władze odmówiły jej jednak wydania paszportu. Ostatecznie wyjazd do Izraela doszedł do skutku w kwietniu 1983. Drzewko w Jad Waszem zasadziła 6 maja 1983. W 1991 otrzymała honorowe obywatelstwo Izraela.
Przez wiele lat po wojnie nie wypowiadała się na temat roli, jaką odegrała w akcji pomocy Żydom. Pierwszy artykuł na ten temat opublikowała w 1963, a w 1967 udzieliła wywiadu tygodnikowi „Prawo i Życie”. Zyskała rozgłos po 2000 r. dzięki przygotowaniu przez grupę amerykańskich uczennic szkolnego przedstawienia teatralnego „Life in a Jar” („Życie w słoiku”), którego tematem była jej działalność w czasie II wojny światowej. Ostatnie lata życia spędziła w Domu Geriatryczno-Rehabilitacyjnym Konwentu Bonifratrów przy ul. Sapieżyńskiej 3 w Warszawie. Zmarła 12 maja 2008. Pogrzeb odbył się 15 maja 2008 na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Została pochowana w kwaterze 54 (rząd 4, grób 22).
W maju 2013 pamiątki po Irenie Sendler (m.in. medal i dyplom Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, honorowe obywatelstwo Izraela, honorowe obywatelstwo miasta Otwocka wraz z kluczem do bram miasta) zostały przekazane przez jej córkę Janinę Zgrzembską do Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Wcześniej, w 2009, do kolekcji muzeum trafiły również medale, pamiątki, książki, a także listy, które Irena Sendler przez wiele lat otrzymywała od młodzieży z całego świata.